Ik woon al weer zo'n vijf jaar in Finland, maar mijn Fins is nog erg beperkt. Da's makkelijk te verklaren, want in mijn werk- en privéomgeving spreekt iedereen Engels en de meeste mensen met wie ik dagelijks omga, zijn ook niet Fins. Toch knaagt het een beetje, ik moet denken aan de discussies in Nederland over buitenlanders die de taal na n jaar nog niet spreken…
De laatste tijd probeer ik weer wat meer mijn best te doen. Mijn eerste doel is om de taal passief te kunnen begrijpen - zodat ik de krant kan lezen, en (fase II) mensen ook kan verstaan. En daarom ben ik druk bezig mijn woordenschat uit te breiden: elke dag tien nieuwe woorden. Over hoe dat gaat zal ik een andermaal nog eens wat schrijven.
Maar goed, Fins dus. Hoewel het actief benutten van de taal nog niet zo eenvoudig is, heb ik een tamelijk goed beeld van de hoe de taal werkt, vanuit amateur-linguïstisch oogpunt. Da's niet zo verbazend, ik vond linguïstiek altijd al interessanter dan een taal leren… Laat ik eens wat interessante kenmerken van het Fins bespreken.
Allereerst, het Fins is een Finoegrische taal. Dat betekent dat het geen germaanse taal is (zoals Nederlands, Duits, Zweeds, Engels, …), romaanse taal (Latijn, Spaans, Italiaans…) of slavische taal (Russisch, Pools, Tsjechisch, …). En het is zelfs geen indo-europese taal (waartoe de germaanse, romaanse en slavische talen behoren). Nee, Fins zit in een eigen groep, met als naaste verwant het Ests (denk: Nederlands-Duits) en als verre verwant Hongaars (denk: Nederlands-Grieks), en met nog een aantal Finoegrische taaleilandjes in de meest onherbergzame gebieden van Noord-Rusland.
Omdat Fins in zo'n andere groep zit, is de grammatica soms wat onverwacht. en komen veel van de woorden ook niet erg bekend voor - klassiek voorbeeld is puhelin ('spreekding') voor telefoon (er bestaat een archaïsch telefooni, maar dat gebruikt niemand). Overigens heeft de taal heel veel woorden uit andere talen (zoals het Zweeds) overgenomen, al zijn die vaak niet meer als zodanig te herkennen. Daarover later meer.
Merk op, Zweeds is de andere officiële taal van Finland, gesproken door ongeveer 6% van de bevolking (waaronder Linus Torvalds). Geschreven Zweeds is een stuk makkelijker te verstaan dan Fins – flygstation is nog wel te begrijpen ('luchthaven'). Maar lentoasema…?
alfabet en uitspraak
Het Fins gebruikt het normale Latijnse alfabet met wat umlaut-letters (ä en ö, maar niet ü), en die gelden ook als aparte letters. De uitspraak volgt doorgaans ongeveer de Zweedse regels voor de uitspraak, maar kent niet het concept van een open lettergreep (zoals in va-der); als het een lange klinker is, schrijf je er gewoon twee (pää, 'hoofd').
De uitspraak en letters volgen elkaar vrij nauwkeurig. Als er twee letters staan, dan hoor je (als je goed luistert) ook twee letters. Bijvoorbeeld, de naam Matti wordt uitgesproken als mat-ti. En mies ('man') als mi-es, en ei ('nee') als e-i. Uitzondering: au. Finnen hebben een scherp oor voor de verschillen - neem bijvoorbeeld kuka (wie) versus kukka (bloem); als je het fout uitspreekt duurt het even voordat het kwartje valt.
In principe worden de letters b, c, f, q, w, x en z niet gebruikt, behalve bij leenwoorden. Finnen hebben soms wat moeite de b en de p te onderscheiden, en in oudere leenwoorden zijn de b's soms ook vervangen: pallo, ('bal'), pankki ('bank'), Hampuri ('hamburger') en Siperia ('Siberië') Anderzijds, banaani, Bryssel (Brussel), baari (bar). De b→p regel is soms nuttig om woorden te kunnen herkennen.
In het Fins ligt de klemtoon altijd op de eerste lettergreep van een woord. Ik ben er al zo aan gewend dat ik ook in het Nederlands over HELsinki spreek, in plaats van HelSINki.
vocabulaire
Een van de lastige aspecten van het Fins is dat veel van de woorden geen enkele overeenkomst vertonen met woorden die men al kent; en nu juist de basiswoorden hebben de grootste kans om een Fins oerwoord te zijn… er is vast een leenwoord voor, zeg, telepathie, maar waarschijnlijk niet voor brood (leippä), water (vesi), zijn (olla) etc.
Desondanks gebruikt het Fins soms leenwoorden voor basiswoorden; bijv. moeder (äiti), dat afkomstig is van het Gotische aiþei; het Gotisch was een Germaanse taal, en aiþei (merk op, þ = th) is verwant met 'moeder'. Niet echt iets dat helpt om Fins te verstaan, overigens…
leenwoorden
Het Fins kent heel veel leenwoorden; Finland werd lange tijd overheerst door de Zweden, en dat heeft een grote invloed gehad (en later de Russen). Het helpt soms om woorden te begrijpen – ik spreek geen Zweeds, maar met name de 'klassieke' Zweedse woorden die de basis vormen voor veel van de Finse woorden voor 'technische' zaken (gereedschappen, wapens, materialen, andere vaktermen) lijken sterk op de Nederlandse, bijvoorbeeld, torni - torn - 'toren', kellari - källare - 'kelder' (Fins-Zweeds-Nederlands) en vele andere.
geen meervoudige medeklinkers aan het begin (of eind) van woorden
Om de een of andere reden houdt men in Finland niet van dubbele medeklinkers aan het begin van woorden; en bij leenwoorden die lang geleden genoeg geïmporteerd zijn verdwijnen dan vaak letters. Voorbeelden: pekoni voor spek, Ranska voor Frankrijk, Tukholma voor Stockholm. Of ruuvi voor 'schroef' (skruv in het Zweeds), ranta voor 'strand'.
Ik weet niet waarom dit zo is; bij jongere leenwoorden lijkt men weinig moeite te hebben die extra medeklinkers uit te spreken. Hoe dan ook, het is een nuttige regel om te onthouden, want plots zijn veel meer woorden terug te voeren op bekende cognaten.
Ook aan het eind van woorden zie je zelden meerdere medeklinkers; woorden die op een medeklinker eindigen, eindigen bijna altijd op t, s of n, en enkele keer op l of r. Leenwoorden vormen natuurlijk weer een uitzondering. Veel leenwoorden verwerven overigens een extra i aan het eind (oranssi, 'sinaasappel', tanssi, 'dans'), zodat er geen 'probleem' is met eventuele dubbele medeklinkers.
klinkerharmonie
Een ander interessant aspect is de zogenaamde klinkerharmonie. Bij niet-samengestelde woorden moeten de klinkers 'in harmonie' zijn met elkaar. Dat wil zeggen dat alle klinkers in een woord òf tot groep 1 (ä/ö/y), òf groep 2 (a/o/u) behoren, en kunnen e en i met beide gecombineerd worden. Klinkerharmonie deelt Fins met het Hongaars.
werkwoorden
De Finse werkwoorden zijn relatief eenvoudig; de bekende tijden/wijzen. Het vervoegen van de werkwoorden is een tamelijk mechanisch proces, en de vervoeging is regelmatiger dan in de andere Europese talen die ik ken. Veel beginnende studenten Fins met een computerachtergrond proberen dan ook om dit proces te automatiseren. (Zie Verbix voor een online versie, of de broncode van een C++-programma).
Er zijn veel kleine en grotere details waarmee je rekening moet houden; en die ik niet meer helemaal paraat heb (ik zei al dat ik geen Fins spreek!)
zelfstandige naamwoorden
Zelfstandige naamwoorden in het Fins hebben geen grammaticaal geslacht; en men gebruikt geen bepaalde of onbepaalde lidwoorden. Daar staat tegenover dat er twee meervoudsvormen zijn: een onbepaald meervoud (koirat, 'honden') en een bepaald meervoud (met een specifiek aantal - kolme koiraa, 'drie honden').
Het meeste 'interessante' aspect zijn wel vele naamvallen.
naamvallen
Fins kent liefst 15 naamvallen – afhankelijk van hoe een woord gebruikt wordt, wordt het anders geschreven. En de alle woorden zijn verdeeld in een (ongeveer) twintigtal klassen, die elk hun eigen verbuigingsregels kennen. Een aardige variëteit dus - er zit natuurlijk wel enige logica in.
Veel van de naamvallen worden op dezelfde manier gebruikt als wij voorzetsels gebruiken - dus in plaats van in het huis (zijn), in het huis (gaan), op het huis, etc. gebruikt Fins een enkel woord huis (talo) in allerlei verbogen vormen:
| verbuigingen | ||
|---|---|---|
| grammaticaal | ||
| nominatief | talo | het/een huis |
| genitief | talon | bezittelijk 'van het huis |
| accusatief | talon | lijdend voorwerp, 'ik zie het huis' |
| partitief | taloa | een huis (als lijdend voorwerp) |
| intern | ||
| inessief | talossa | in het huis (zijn) |
| elatief | talosta | vanuit het huis (gaan) |
| illatief | taloon | in het huis (gaan) |
| extern | ||
| adessief | talolla | op het huis |
| ablatief | talolta | bij het huis weggaan |
| allatief | tallolle | naar het huis gaan |
| essief | ||
| essief | talona | in de hoedanigheid van een huis |
| translatief | taloksi | in de rol van een huis (gaan) |
| marginaal | ||
| instructief | taloin | met behulp van een huis |
| comitatief | taloineen | samen met het huis |
| abessief | talotta | zonder huis |
Uiteraard is er nog zo'n tabel voor huizen….
Een aardigheidje is ook dat de verbuigingen ook gelden voor persoons- en andere namen. Bijv. de Finse president heet Tarja Halonen, maar 'Halonens partij' wordt geschreven als Halosen puolue.
De regels kunnen ook subtiel verschillen – afhankelijk van de stad waarover je spreekt(!) worden de interne of de externe verbuigingen gebruikt (zie de tabel). Bijv., voor in Helsinki wordt het inessief gebruikt (Helsingissä), terwijl in Tampere gebruikmaakt van het adessief (Tampereella). Het is vergelijkbaar met in Amsterdam v.s. op Terschelling, maar dan zonder de logica – je moet het gewoon weten.
persoonlijke voornaamwoorden
Het Fins gebruikt het woord hän voor zowel 'hij' als 'zij'; Finnen die Engels spreken halen de (grammaticale…) geslachten soms ook door elkaar.
De z.g. Sapir-Whorf hypothese stelt dat het denken in meer of mindere mate beïnvloed wordt door de taal. Er is reden om aan te nemen dat dat in sommige gevallen in enige mate plaatsvindt, maar taal en denken zijn zeker niet 1:1 verbonden - en de geslachtsneutrale Finse voornaamwoorden zijn daar een goed voorbeeld van - de man-vrouwverhoudingen zijn hier niet veel anders dan in Nederland of Duitsland.
Dus
Fins is dus een beetje anders dan andere talen; maar alle bijzonderheden komen op de een of andere wijze ook wel voor in andere talen. Menselijke taal bestrijkt slechts een klein deel van de design space; wellicht een gevolg van hoe onze hersenen taal, eh, 'implementeren' – dat is tenminste wat vooraanstaand linguïst (en politiek commentator) Noam Chomsky denkt.
Al deze discussie help me helaas niet zo heel veel bij het leren van Fins; daarvoor moet ik toch echt de mijn vocabulaire opbouwen, en de me de verbuigingsregels eigen maken…
